Ερμηνεύοντας τα σχέδια των παιδιών μας

Ρωτήστε το τρίχρονο παιδί σας να σας πει πώς αισθάνεται. Πιστεύετε θα σας απαντήσει; Μπορεί να χρησιμοποιήσει τις κατάλληλες λέξεις για να περιγράψει με ακρίβεια τα συναισθήματά του; Ακόμα κι εμείς οι ίδιοι πολλές φορές κρατάμε μέσα μας συναισθήματα, που μπορεί να εξωτερικευτούν σε ανυποψίαστο χρόνο, σαν μια έκρηξη οργής, χαράς, ενθουσιασμού, ματαίωσης ή θλίψης. Πώς θα μπορούσαμε όμως να κατανοήσουμε τις σκέψεις, την ψυχοσύνθεση, ακόμη και την προσωπικότητα του παιδιού μας, αν όχι με συζήτηση;

Τα παιδιά αποτυπώνουν τον συγκινησιακό τους κόσμο στο χαρτί. Τα σχέδια, είτε είναι χαριτωμένες ζωγραφιές, είτε ακατανόητες «μουντζούρες», μπορούν να μας δώσουν τις πιο χρήσιμες πληροφορίες για το πώς αισθάνεται το παιδί μας. Ακόμη και μια μικρή γραμμή, μια κηλίδα, ένα λουλούδι χωρίς φύλλα μπορεί να μας διηγηθεί πολλά για τον κόσμο του. Ο ήλιος συμβολίζει τον μπαμπά, το σπίτι την μαμά, το δέντρο είναι το Εγώ, τα άτομα αντιπροσωπεύουν την οικογένεια. Δεν είναι γοητευτικό λοιπόν να ανακαλύπτεις το παιδί σου μέσα από τις ζωγραφιές του;

Γενικά μπορούμε να πούμε ότι τα μικρά παιδιά, ή και τα μεγαλύτερα, μολονότι αφήνονται ελεύθερα να σχεδιάσουν ό, τι θέλουν, τείνουν να αποκλείουν τις τηλεοπτικές φιγούρες (ρομπότ, τέρατα κλπ), προτιμώντας το δέντρο, το σπίτι, τα λουλούδια, τα ζώα. Μ’ αυτόν τον τρόπο εκφράζουν την ανάγκη τους να βιώσουν τα χρόνια της ανάπτυξης σ’ ένα κλίμα στενότερων και πιο προσωπικών επαφών. Το παιδί δείχνει να αντιλαμβάνεται ότι οι γονείς του πρέπει να πάνε στην δουλειά, όμως όταν θα επιστρέψουν σπίτι θέλει να ασχοληθούν ουσιαστικά μαζί του, χωρίς τηλέφωνα και τηλεόραση. Μπορεί ένα σχέδιο να εκφράσει όλα αυτά; Κι όμως ναι! Με ήλιο χωρίς ακτίνες, με μαύρα σύννεφα από τα οποία πέφτει μαύρη βροχή, με σπίτι χωρίς παράθυρα ή καπνό, με κατακόκκινα πρόσωπα, μας διηγούνται για παράδειγμα την μελαγχολία τους. Βέβαια, η ερμηνεία του σχεδίου, μολονότι διατηρεί κάποιους θεμελιώδεις κανόνες, διαφοροποιείται ανάλογα με την ηλικία. Η απουσία λαιμού, για παράδειγμα, ενώ είναι φυσιολογική στην ηλικία των πέντε ετών, δεν θεωρείται φυσιολογική για ένα κοριτσάκι 11 – 12 χρόνων.

Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή, κι ας ξεκινήσουμε από τις «μουντζούρες» των παιδιών μας στην ηλικία 2 – 3 ετών.

Η Γραμμή: Η γραμμή μπορεί να είναι ομαλή, δηλαδή σίγουρη και στρωτή, ή ακανόνιστη. Η ομαλή γραμμή αναπαριστά την εικόνα ενός παιδιού που είναι σίγουρο για τα συναισθήματά του, κι έτσι αντιμετωπίζει με ενθουσιασμό την πραγματικότητα. Δεν δυσκολεύεται να προσαρμοστεί σε ένα νέο περιβάλλον και επικοινωνεί με τρόπο αυθόρμητο και άμεσο με τα άλλα παιδιά.

Η ακανόνιστη γραμμή δείχνει αντίθετα ότι το παιδί φοβάται τον αποχωρισμό από την οικογένεια, ίσως και την συνεύρεση με τους υπόλοιπους. Πρόκειται δηλαδή για ένα ντροπαλό παιδί.

Η Πίεση: Ο έντονος τρόπος σχεδίασης εκφράζει την ζωτικότητα του παιδιού και φανερώνει μια ιδιοσυστασία που χαρακτηρίζεται από αντοχή και ικανότητα κυριαρχίας στο περιβάλλον. Η αυξημένη ψυχοσωματική του ενέργεια του επιτρέπει να είναι δραστήριο και δυναμικό. Αν για οποιονδήποτε λόγο προσπαθήσουμε να περιορίσουμε ένα τέτοιο παιδί ενδεχομένως να εκδηλώσει επιθετικότητα.

Ο ανάλαφρος τρόπος σχεδίασης εκφράζει ένα παιδί με ιδιαίτερη ευαισθησία, επομένως ίσως να εκδηλώσει ντροπαλότητα και αναστολές. Ένα τέτοιο παιδί κουράζεται εύκολα και χρειάζεται παύσεις και αρκετές παροτρύνσεις.

Η Μορφή: Στον κύκλο το παιδί προβάλλει την πρώτη γνώριμη εικόνα: το ανθρώπινο πρόσωπο. Σταδιακά μέσα στον χρόνο θα προσθέσει τα μάτια, την μύτη, το στόμα και ο κύκλος θα αποκτήσει ευδιάκριτη μορφή και συμβολική σημασία. Το παιδί που σχεδιάζει γράφοντας κύκλους εκδηλώνει ανοιχτή και ενθουσιώδη φύση. Το μουντζούρωμα εκφράζει την ανάγκη που έχει κάθε παιδί να πιάσει πράγματα, να λερώσει, να κινηθεί σ’ ένα οικείο περιβάλλον. Η γωνία εκφράζει αντίσταση και ανάγκη για φροντίδα χωρίς περιορισμούς, ενώ το μουντζούρωμα που αποτελείται από διάσπαρτες κουκιδόμορφες γραμμές εκφράζει μια κατάσταση ιδιαίτερα φορτισμένη συναισθηματικά. Κάτι σαν «χτυπηματάκια» στην πόρτα της επικοινωνίας. Ίσως κάτι τέτοιο να υποδηλώνει τον φόβο της εγκατάλειψης από την μαμά, όμως μπορεί να είναι κι ένα απλό παιχνίδι με το χαρτί.

Γενικώς στην ερμηνεία των παιδικών σχεδίων θα πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη και την γενικότερη συμπεριφορά του παιδιού μας, χωρίς να βγάζουμε βιαστικές διαγνώσεις μεμονωμένα μέσα από τις ζωγραφιές του.

Στα σχέδια ηλικίας από 3 έως 4 ετών παρατηρούμε συνήθως δύο είδη απεικονίσεων: τις μορφές και τα σχήματα.

Οι Μορφές: Ο πρώτος καιρός στο νηπιαγωγείο είναι η περίοδος που πραγματοποιείται ένας μετασχηματισμός στην σχεδίαση. Είναι η «γεωμετρική περίοδος», η οποία χαρακτηρίζεται από την τάση για επανάληψη απλών μορφών και την δημιουργία σκηνών, όπου κινούνται υπαρκτά ή φανταστικά πρόσωπα. Σ’ αυτά τα σχέδια μπορεί όλα να συμβούν, αρκεί να είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με την ζωή και τις εμπειρίες που βιώνει συναισθηματικά το παιδί. Επάνω στο χαρτί τα νήπια πειραματίζονται ουσιαστικά με την ζωή: Μαθαίνουν να διακρίνουν κατευθύνσεις, το πάνω και το κάτω, το αριστερά και το δεξιά, το μπροστά και το πίσω. Με την δημιουργία όλο και πιο προσωπικών και σύνθετων μορφών διαμορφώνονται συγκεκριμένες δεξιότητες που βοηθούν την συνολική ωρίμανσή τους.

Τα Σχήματα: Σταδιακά, και με την τελειοποίηση των μορφών, η ανθρώπινη φιγούρα θα γεμίσει από λεπτομέρειες που αποδίδουν το σχήμα του σώματος, όπως το επεξεργάζεται το παιδί και το τοποθετεί στο χαρτί. Το σπίτι θα αποκαλύψει σημάδια ζωής με πλούτο λεπτομερειών, ή αντίθετα μια αίσθηση εγκατάλειψης, όταν η όψη του θα είναι υπερβολικά γυμνή και αστόλιστη. Το δέντρο θα προσλάβει πολύ διαφορετικές μορφές και διαστάσεις, και δίπλα του μπορεί να εμφανιστούν νέα στοιχεία, όπως ο ήλιος, τα πουλάκια, τα συννεφάκια, τα λουλούδια και η χλόη.

Τέλος η επιλογή ενός ζώου μπορεί να φανερώσει ορισμένες πτυχές του χαρακτήρα του παιδιού ή κάποιες ενδόμυχες επιθυμίες του.

Γάτα: Το παιδί που σχεδιάζει τη γάτα διακρίνεται για την ευγένεια και συνάμα την πονηριά του.

Σκύλος: Ο σκύλος φανερώνει χαρακτήρα καλοσυνάτο, ειλικρινή, συναισθηματικά εξαρτημένο από αυτόν που βρίσκεται δίπλα του.

Άγρια ζώα: Το κύριο χαρακτηριστικό του παιδιού που ζωγραφίζει άγρια ζώα είναι η επιθετικότητα, την οποία χρησιμοποιεί κυρίως για να ξεπερνά εμπόδια.

Άλογο: Το άλογο αποτελεί σύμβολο έντονης ζωτικότητας και πρόωρης ωρίμανσης. Το παιδί που το σχεδιάζει δείχνει ασυνήθιστη αντοχή, ζωτικότητα που συνεπαίρνει, ευθυμία και ανεμελιά.

Ψάρι: Το ψάρι αποτελεί φαλλικό σύμβολο, αλλά είναι επίσης σημάδι χαράς και ευθυμίας.

Πουλάκια: Τα πουλάκια αποτελούν εκδήλωση της φυσιολογικής ανάγκης του παιδιού να αισθανθεί χάδια και φροντίδα.

Στην ηλικία των πέντε ετών πια, τα παιδιά κάνουν την φωνή τους να ακουστεί κυρίως σχεδιάζοντας. Ακόμη και η χρήση του χρώματος έχει μεγάλη σημασία, γιατί ερμηνεύεται ως σύμβολο της ζωτικότητας και της συναισθηματικότητας του παιδιού.

Η ανθρώπινη φιγούρα: Σχεδιάζοντας τον άνθρωπο, το παιδί αναπαριστά ασυνείδητα τον εαυτό του, και κατά συνέπεια την αντίληψή του για το σώμα του και τις επιθυμίες του. Αν η ανθρώπινη φιγούρα είναι τοποθετημένη κατάλληλα στον χώρο, με σωστές αναλογίες, δηλαδή αν όλα έχουν οριστεί με συγκεκριμένο τρόπο, σημαίνει ότι το παιδί αναπτύσσεται αρμονικά και έχει προσαρμοστεί στο περιβάλλον. Αντίθετα αν το παιδί σχεδιάσει έναν μικρό ανθρωπάκο στο πάνω μέρος της κόλλας με αχνές και τρεμουλιαστές γραμμές, μπορεί να σημαίνει ότι υποτιμά τον εαυτό του, ότι αισθάνεται ασήμαντο.

Δεν υπάρχει ακριβής κανόνας για να καθορίσουμε μια σωστή αναλογία, η οποία εξάλλου αποκτάται από την εξέλιξη της σχεδιαστικής ωρίμανσης και της συνολικής ανάπτυξης του παιδιού. Ιδιαίτερα σημαντικές όμως είναι οι εξής «δυσαναλογίες»:

ΜΕΓΑΛΟ ΚΕΦΑΛΙ: Φανερώνει έντονη ανάγκη για ανταλλαγή τόσο τροφής (μεγάλο πρόσωπο = μεγάλο στόμα), όσο και επικοινωνίας.

ΜΙΚΡΟ ΚΕΦΑΛΙ: Μπορεί να αποτελεί ένδειξη δυσάρεστων εμπειριών που βιώθηκαν κατά τις περιόδους της πρώτης διατροφής και του απογαλακτισμού.

ΜΕΓΑΛΑ ΧΕΡΙΑ: Τα χέρια χρησιμεύουν για να χαϊδέψουμε, να αγγίξουμε, να χειριστούμε, αλλά και για να χειροδικήσουμε. Να λοιπόν που η σημασία τους μπορεί να είναι αμφίσημη, μολονότι σε κάθε περίπτωση φανερώνουν την ανάγκη του παιδιού για έντονες και συχνές αλλαγές.

ΜΑΚΡΙΑ ΣΚΕΛΗ: Τα σκέλη λειτουργούν ως μέσα σταθερότητας και κίνησης. Αν είναι μακριά απεικονίζουν την ανάγκη σταθερότητας και ασφάλειας.

Χρώματα: Το χρώμα της ανθρώπινης φιγούρας αποτελεί ένδειξη ωρίμανσης και επιτρέπει να ερμηνεύσουμε με περισσότερη ακρίβεια το σχέδιο, κυρίως όσον αφορά στο συγκινησιακό – συναισθηματικό κόσμο του παιδιού.

ΜΠΛΕ: Δηλώνει ηρεμία, συνεννόηση, έλλειψη ανταγωνισμού

ΠΡΑΣΙΝΟ: Δηλώνει ησυχία, ανάπαυση, ικανοποίηση, ευχαρίστηση

ΚΟΚΚΙΝΟ: Δηλώνει δραστηριότητα, ζωντάνια, ενέργεια, φιλοδοξία.

ΚΙΤΡΙΝΟ: Δηλώνει προσαρμογή, δυναμισμό, διάθεση για άνοιγμα προς τα έξω.

ΜΟΒ: Δηλώνει θλίψη, ανησυχία, ζήλια, σεμνότητα.

ΚΑΦΕ: Δηλώνει σοβαρότητα, λύπη, έλλειψη ανεκτικότητας στις διαφωνίες και τις αντιθέσεις.

ΜΑΥΡΟ: Πλούσιος εσωτερικός κόσμος, φόβοι, άγχος, μελαγχολία, ίσως και πόνος.

Το δέντρο: Στην ψυχανάλυση το δέντρο αποτελεί το σύμβολο του Εαυτού, γι αυτό και θεωρείται αποτελεσματικό βοήθημα για να κατανοήσουμε τις πιο ενδόμυχες πλευρές της προσωπικότητας του παιδιού.

Η τοποθέτηση του δέντρου στην κόλλα είναι θεμελιώδους σημασίας. Το εξωστρεφές παιδί εξερευνά χωρίς φόβο το περιβάλλον του και το σχέδιό του καλύπτει σχεδόν όλη την κόλλα. Πρόκειται για ένα παιδί χωρίς αναστολές, ενθουσιώδες και γενναιόδωρο.

Το παιδί που τοποθετεί το δέντρο στο πάνω μέρος της κόλλας εκφράζει ευφάνταστη φύση, ιδεαλισμό και ονειροπόληση.

Το δέντρο που τοποθετείται στο μέσον της κόλλας φανερώνει την ανάγκη του παιδιού να αισθάνεται ότι βρίσκεται ακόμη στο επίκεντρο της προσοχής.

Τα τρία βασικά στοιχεία που πρέπει να παρατηρήσουμε για την ερμηνεία του δέντρου είναι οι ρίζες, ο κορμός και το φύλλωμα.

Οι ρίζες συμβολίζουν τον συναισθηματικό κόσμο, γιατί συνδέονται με τη Μητέρα Γη που τρέφει και στηρίζει όλο το δέντρο. Οι ρίζες μας ανάγουν στον κόσμο των συναισθημάτων, στον δεσμό που δημιουργείται ανάμεσα στην μητέρα (ρίζες) και στο παιδί (κορμός).

Ο κορμός συμβολίζει το Εγώ και εκφράζει την αντίληψη που έχει το παιδί για τον εαυτό του. Ένας λεπτός κορμός δηλώνει την ανάγκη του παιδιού για προστασία και βοήθεια από τον ενήλικο. Ο χοντρός και καλά σχεδιασμένος κορμός αποτελεί έκφραση μιας συγκροτημένης προσωπικότητας, με αυτοεκτίμηση και αυτοπεποίθηση.

Το φύλλωμα είναι το αποτέλεσμα αλληλουχίας μεταξύ ρίζας και κορμού. Επομένως συμβολίζει την προβολή του παιδιού προς τον έξω κόσμο. Τα κλαδιά διευρύνονται και επεκτείνονται πέρα από τον χώρο που Καλύπτει το Εγώ. Φανερώνουν κατά πόσο το παιδί έχει διάθεση για επικοινωνία, αν διαθέτει προσαρμοστικότητα, αλληλεγγύη και αγάπη.

Το σπίτι: Το σχέδιο του σπιτιού έχει σημαντικό συναισθηματικό περιεχόμενο. Αναπαριστά τον τρόπο ζωής του παιδιού, τη σχέση του με τους γονείς του, τον ρόλο του στην οικογένεια και τον τρόπο προετοιμασίας του για να αντιμετωπίσει τον έξω κόσμο. Ορισμένοι μελετητές συνέδεσαν το σπίτι με το μητρικό πρόσωπο. Η στέγη αναπαριστά τα μαλλιά, τα παράθυρα τα μάτια, η πόρτα το στόμα. Πρόκειται για έναν ανθρωπομορφισμό, που επαναλαμβάνεται πολύ συχνά, κυρίως στα μικρότερα παιδιά, κάτι που ενισχύει την ιδέα ότι στο σχέδιο το παιδί προβάλλει τα συναισθήματά του.

ΜΑΝΤΑΛΩΜΕΝΑ ΠΑΡΑΘΥΡΑ ΚΑΙ ΠΟΡΤΕΣ: Αποτελούν ένδειξη πως το παιδί είναι κλεισμένο στον εαυτό του και δυσκολεύεται να βγει από το προστατευτικό καταφύγιο για να ζήσει ελεύθερα.

ΣΠΙΤΙ ΜΕ ΣΤΕΓΗ «ΠΑΤΙΚΩΜΕΝΗ» Ή ΠΟΛΥ ΠΛΑΤΙΑ: Φανερώνει κάποιο πρόβλημα στο εσωτερικό της οικογένειας. Το παιδί αισθάνεται να πνίγεται από τους υπερβολικά απαιτητικούς γονείς.

ΚΑΜΙΝΑΔΑ ΜΕ ΚΑΠΝΟ Ή ΧΩΡΙΣ ΚΑΠΝΟ: Αν στην στέγη η καμινάδα καπνίζει σημαίνει ότι στο εσωτερικό της οικογένειας υπάρχει ζεστασιά, και αυτό δημιουργεί ένα αίσθημα ασφάλειας και χαλαρότητας στο παιδί. Όταν δεν υπάρχει καπνός, τότε αυτό ίσως να υποδηλώνει ότι η επικοινωνία στο σπίτι έχει σβήσει και το παιδί αισθάνεται την έλλειψη μιας ικανοποιητικής συναισθηματικής σχέσης.

ΣΠΙΤΙ ΧΩΡΙΣ ΠΑΡΑΘΥΡΑ: Δείχνει πως το παιδί αισθάνεται ότι δεν μπορεί να αντιμετωπίσει την πραγματικότητα λόγω μιας καταπιεστικής διαπαιδαγώγησης.

Όπως και να ‘ναι, είναι μαγευτικό να ανακαλύπτουμε τα παιδιά μας, την ιδιοσυγκρασία τους, τις επιθυμίες τους, ακόμα και τις ανάγκες τους μέσα από τις ζωγραφιές τους. Και είναι εξαιρετικά σημαντικό να μάθουμε να μιλάμε την γλώσσα τους, ώστε να πετύχουμε μια υγιή επικοινωνία μαζί τους. Προμηθευτείτε λοιπόν μαρκαδόρους, πινέλα και μπογιές, και με σύνεση, χωρίς υπερβολές και μεμονωμένες ματιές, Καλή Επιτυχία στις αναλύσεις των μικρών δημιουργών σας!

Ίριδα Τσολάκη

Νηπιαγωγός Α.Π.Θ.

Βιβλιογραφία: «Η κρυφή γλώσσα των παιδιών», Εύη Κρότι – Αλμπέρτο Μάνι